Rytualno-obrzędowe miejsce składania darów wotywnych z wczesnej epoki żelaza odkryte na Pojezierzu Chełmińskim. Projekt interdyscyplinarnych badań naukowych z wiodącą rolą archeologów z Instytutu Archeologii UMK

Początek 2023 roku okazał się w regionie kujawsko-pomorskim szczególnie owocny w znaleziska archeologiczne wyjątkowej rangi naukowej. W strefie osuszonego jeziora natrafiono na kilkaset artefaktów metalowych. Odkrycia dokonali członkowie Kujawsko-Pomorskiej Grupy Poszukiwaczy Historii. Dotychczasowa ocena chronologiczno-kulturowa tego wyjątkowego i tylko wstępnie poznanego znaleziska pozwala przyjąć, że jest to pozostałość rozległego wielohektarowego obiektu archeologicznego o charakterze rytualno-obrzędowym ludności kultury łużyckiej. Zidentyfikowano szereg skupisk wielu przedmiotów wykonanych z brązu oraz liczne nieskremowane szczątki ludzkie (pozostałości kończyn, kaloty czaszek, żuchwy). Większość wyrobów odlanych z brązu to całe lub uszkodzone ozdoby obręczowe (naszyjniki, bransolety, nagolenniki). Szczególne wrażenie robi kolia składająca się z wielu delikatnych elementów metalowych i szklanych lub szklisto-fajansowych (?), przyozdobiona serią zawieszek o kształtach rybich ogonów. Natrafiono także na metalowe elementy końskiej uprzęży (tarczki tzw. falery) oraz wielką mnogość innych przedmiotów (w tym resztki tkanin, narzędzia z poroża w oprawach z brązowej blachy). Zwracają także uwagę wyjątkowo dużych rozmiarów szpile ze spiralnymi główkami, zapewne wykonane na potrzeby ceremonialne (por. fot.). Są jednak i takie artefakty które trzeba łączyć z kręgiem cywilizacji Scytów lub Neurów. To tzw. zausznice gwoździowate i groty broni łuczniczej pochodzenia południowo-wschodnioeuropejskiego.

Rozległość odkryć i wielość znalezisk, ich ważność dla polskiej prahistorii, nakazuje podjęcie działań eksploracyjnych na tym nowym stanowisku archeologicznym w ramach interdyscyplinarnego projektu naukowego. Kroki takie już podjęto organizując w Katedrze Prahistorii Instytutu Archeologii UMK zespół badawczy, składający się z prahistoryków, archeometalurgów, konserwatorów, antropologów i przyrodników. Działania te są prowadzone za zgodą i w porozumieniu z Kujawsko-Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Fot. M. Sosnowski

Archaeologia Historica Polona tom 29 (2021)

Na Akademickiej Platformie Czasopism (APCz.pl) ukazał się ostatni numer Archaeologia Historica Polona, t. 29. Zapraszamy do lektury.

Prof. dr hab. Wojciech Chudziak członkiem Rady Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego

Miło jest nam poinformować, iż decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego, prof. dr hab. Wojciech Chudziak został powołany na członka Rady Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.

II, III ROK STUDIA I STOPNIA Moduły do wyboru w letnim semestrze roku akademickim 2022/2023

Zapisy na moduły zajęć do wyboru:
chronologiczne – jeden z trzech z wykazu poniżej;
tematyczne – III rok kontynuacja modułu zadeklarowanego w letnim semestrze roku akademickiego 2021/2022; II rok – do wyboru: archeologia architektury, archeologia podwodna, archeologia środowiskowa, konserwacja zabytków archeologicznych (realizacja przez trzy kolejne semestry).

Zgłoszenia – do 27 stycznia 2023 roku – przyjmuje mgr Alina Sosnowska, telefon: 56 611 39 71, e-mail: also@umk.pl.

Z początkiem 2023 r. rozpoczyna działalność „Centrum Archeologii Stosowanej”

Grupa Naukowa „Centre for Applied Archaeology” (CAA) została powołana w ramach konkursu ogłoszonego w programie „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza”. CAA ma na celu wzmocnienie jednego z głównych kierunków działalności naukowej Katedry Prahistorii w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu, związanej z wykorzystaniem nowoczesnych technik instrumentalnych w praktyce archeologicznej oraz umiędzynarodowieniem wyników badań.

W ramach działalności CAA będą realizowane zadania przyporządkowane do trzech paneli naukowych, tj. archeometalurgii, geoprospekcji i bioarcheologii. Ważną częścią badań archeometalurgicznych będzie rozbudowa bazy danych izotopów ołowiu dla najstarszych zabytków metalowych z dorzeczy Odry i Wisły oraz zastosowanie kompleksowej metodyki badań nad technologią i organizacją produkcji metalurgicznej w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na terenie ziem polskich. Na kluczowych stanowiskach pradziejowych w województwie kujawsko-pomorskim będą podjęte badania geoprospekcyjne, w tym na reliktach wczesnoneolitycznego rondela, osadzie „centralnej” ludności kultury brzesko-kujawskiej oraz na osiedlach obronnych ludności kultury łużyckiej z Kujaw i ziemi chełmińskiej, które są uważane za świadectwo tzw. najazdu scytyjskiego. W ramach panelu bioarcheologicznego będą prowadzone badania neolitycznych naczyń ceramicznych z wykorzystaniem analiz lipidów i paleoproteomiki.

W skład CAA wchodzi trzech pracowników naukowych i trzech studentów związanych z Katedrą Prahistorii: dr Kamil Adamczak (lider), prof. Jacek Gackowski, dr Kamil Nowak, mgr Hanna Połeć, mgr Jakub Wojtecki (ze szkoły doktorskiej Academia Artium Humaniorum) i lic. Maciej Urban.

Działalność CAA będzie realizowana w okresie 2023–2025. Projekty naukowe oraz publikacje podsumowujące wyniki badań będą na bieżąco zamieszczane na profilu CAA, który jest dostępny na platformie ResearchGate pod adresem: https://researchgate.net/lab/Centre-for-Applied-Archaeology-Kamil-Adamczak

Grant NCN OPUS „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie – chełmiński sedes regni principalis (projekt 5)”

Zespół osadniczy w Kałdusie lokalizowany u podnóża Góry Św. Wawrzyńca zidentyfikowany został już dawno przez archeologów jako pozostałość przedlokacyjnego Chełmna – głównego ośrodka społeczno-gospodarczego i administracyjnego ziemi chełmińskiej we wczesnym średniowieczu. Składał się z grodu, rozległej osady podgrodowej oraz największej w tej części Słowiańszczyzny Zachodniej nekropoli. Badania archeologiczne objęły dotąd wszystkie człony tego rozległego zespołu zajmującego, jak przystało na ośrodek stołeczny ziemi chełmińskiej, około 15 ha. W najsłabszym stopniu przebadana zostało dotąd grodzisko, gdzie badania skoncentrowały się u podnóża Góry, w strefie występowania tzw. gródka i reliktów świątyni chrześcijańskiej. Najszerzej rozpoznana została wśród nich osada o charakterze rzemieślniczo-handlowym, stanowiąca bezpośrednie zaplecze usytuowanego u podnóża Góry św. Wawrzyńca grodu.

Przedmiotem uzyskanego w 2022 roku z NCN (konkurs OPUS) grantu „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie – chełmiński sedes regni principalis (projekt 5)”, którego kierownikiem jest Prof. dr hab. Wojciech Chudziak są studia interdyscyplinarne nad genezą i funkcją społeczno-gospodarczą i ekonomiczną omawianego zespołu osadniczego, skoncentrowane na rozpoznaniu wykopaliskowym grodziska oraz sondażowo-weryfikacyjnym osady podgrodowej, co pozwoli również na interpretację kwestii ogólniejszych, takich jak rola tego ośrodka w regionie oraz jego związków ze strefą nadbałtycką i interiorem Niżu Polskiego, szczególnie Kujawami, Wielkopolską i Mazowszem.

Wyjaśnienia wymaga nadal kilka kwestii dotyczących układu przestrzennego osiedla oraz jego zasięgu co uzasadnia podjęcie dodatkowych badań wykopaliskowych na grodzisku i osadzie podgrodowej. Głównym zadaniem projektu będzie jednak szczegółowe opracowanie dotychczasowych wyników badań osady obejmujące opis stratygrafii kulturowej wraz z pozostałościami zabudowy oraz wszechstronną analizę wszystkich kategorii źródeł archeologicznych. Niniejszy projekt zakończy się przygotowaniem publikacji monograficznej w całości poświęconej tym badaniom archeologicznym (seria Mons Sancti Laurentii, „Wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczo-handlowa w Kałdusie”, t. 10).

Nowy zespół w ramach IDUB - ForensOMICS group

ForensOMICS group – archeogenomika, mikrobiomika i genomika sądowa

Jednym z laureatów konkursu na uniwersyteckie grupy naukowe IDUB w latach 2023-2025 został zespół o nazwie „ForensOMICS group”. Choć zespół został wyłoniony w obszarze nauk o życiu, ma on charakter multidyscypinarny – skupia archeologów, genetyków populacyjnych i sądowych oraz bioinformatyków. W założeniu grupa ForensOMICS koncentruje się na szerokim spektrum zastosowań współczesnej genomiki, czyli nauki o genomach wykorzystujących różne technologie wielkoskalowego sekwencjonowania DNA (MPS, massively-parallel sequencing). Trzon zespołu stanowią doświadczeni archeolodzy – prof. dr hab. Anna Drążkowska, dr hab. Dariusz Poliński, prof. UMK (Instytut Archeologii UMK) oraz genetycy populacyjni, ewolucyjni i sądowi - prof. dr hab. Tomasz Grzybowski (lider grupy) i dr hab. Katarzyna Skonieczna, prof. UMK (Katedra Medycyny Sądowej Wydziału Lekarskiego CM UMK). Młodszymi członkami zespołu są mgr Sonia Tomczak ze Szkoły Doktorskiej Nauk Humanistycznych, Teologicznych i Artystycznych UMK oraz genetycy i lekarze z Wydziału Lekarskiego CM UMK (dr Urszula Rogalla-Ładniak, dr Anna Radziszewska, dr Anna Duleba oraz mgr Mariusz Gawrych). Bioinformatyczne aspekty badań będzie koordynował prof. dr hab. Jarosław Meller z Katedry Informatyki Stosowanej UMK, uznany w skali międzynarodowej badacz w dziedzinie bioinformatyki strukturalnej, funkcjonalnej  genomiki oraz biologii obliczeniowej. Niezależnie od różnych aplikacji nowoczesnych technik genomowych, zespół jest również nastawiony na świadczenie i rozwijanie nowych usług badawczych – jego członkowie dwa razy z rzędu wygrali otwarty przetarg na prowadzenie badań genetyczno-identyfikacyjnych dla Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN).

Drugie zadanie projektu „Opracowanie materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk na Kujawach (powiat inowrocławski)”

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury  i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego”

Na przełomie października i listopada pracownicy Katedry Starożytności i Wczesnego Średniowiecza w ramach realizowanego projektu „Opracowanie materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk na Kujawach (powiat inowrocławski)” (program rządowy „Ochrona zabytków archeologicznych) przeprowadzili nieinwazyjną prospekcję powierzchniową w obrębie trzech obiektów w Gąskach, Liszkowie i Ostrowie (zadanie 5). Celem prac powierzchniowych była rejestracja materialnych reliktów osadnictwa występujących w bezpośrednim sąsiedztwie trzech wymienionych obiektów. Łącznie zlokalizowanych zostało 16 stanowisk, na których zaobserwowano materiały źródłowe począwszy od młodszej epoki kamienia po czasy nowożytne.

Opracowanie materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk na Kujawach (powiat inowrocławski) - badania podwodne

W pierwszych dniach października pracownicy Katedry Starożytności i Wczesnego Średniowiecza wraz z Jackiem Niegowskim, Jarosławem Jaworskim oraz Mateuszem Sosnowskim pracownikiem Wdeckiego Parku Krajobrazowego w ramach realizowanego projektu „Opracowanie materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk na Kujawach (powiat inowrocławski)” (program rządowy „Ochrona zabytków archeologicznych) przeprowadzili nieinwazyjną prospekcję podwodną w obrębie dwóch zbiorników: rzeki Stara Noteć i Jeziora Gopło (zadanie 7). Celem prac było rejestracja trwałych elementów przestrzeni reliktowej-ewentualnych struktur drewnianych zalegających w obrębie osadów dennych. W pierwszym przypadku penetrację podwodną prowadzono w obrębie koryta rzeki (na odcinku około 500 m) na wysokości wczesnośredniowiecznego grodziska w Kołudzie Wielkiej. Badania na Jeziorze Gopło prowadzono wzdłuż linii brzegowej półwyspu Rzępowskiego w sąsiedztwie reliktów dwóch grodzisk - wczesnośredniowiecznego i pradziejowego. W obu miejscach wykonany został plan batymetryczny dna oraz zobrazowanie sonarem bocznym.

Kołuda Wielka (Stara Noteć): a-b; Kruszwica (Jezioro Gopło): c-d (fot. Weinkauf Marcin)

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego”